اقتصاد آنلاین_ندا مؤمن: رفاه در زندگی ایرانیان مفهومی گسترده و چند بعدی است که تنها به میزان درآمد یا دارایی محدود نمی‌شود بلکه شامل کیفیت زندگی در تمامی ابعاد آن می‌شود. تجربه‌ی رفاه برای افراد و خانواده‌ها در ایران متأثر از عوامل گوناگونی است که هم به شرایط اقتصادی مربوط می‌شود و هم به مسائل اجتماعی، فرهنگی، محیطی و نهادی. در واقع رفاه یعنی داشتن زندگی‌ای با ثبات، امید، آرامش و امکان رشد. سطح رفاه در ایران مانند هر کشور دیگری نتیجه‌ی تعامل میان اقتصاد، سیاست، فرهنگ و نهاد‌های اجتماعی است. بررسی دقیق این عوامل می‌تواند به درک بهتری از کیفیت زندگی مردم و بهبود آن کمک بسیاری کند.

موسسه لگاتوم هر ساله وضعیت کلی رفاه در کشور‌های مختلف را مورد بررسی قرار می‌دهد و نتایج آن را به شکل یک گزارش جامع منتشر می‌کند. این گزارش بر پایه یک چارچوب چند بعدی طراحی شده که در آن رفاه صرفا به مسائل اقتصادی محدود نمی‌شود بلکه ابعاد اجتماعی و انسانی را نیز در بر می‌گیرد. رفاه کشور‌ها بر اساس دوازده معیار و شاخص اصلی ارزیابی می‌شود. این شاخص‌ها در سه دسته کلی طبقه‌بندی شده‌اند که طبقه اول شامل مولفه‌هایی است که به ساختار اجتماعی و تعاملات درون جامعه مربوط می‌شوند مانند امنیت، آزادی‌های فردی، عملکرد نهاد‌های حکومتی و پیوند‌های اجتماعی. طبقه دوم جنبه‌های اقتصادی را پوشش می‌دهد که شامل شرایط سرمایه‌گذاری، محیط مناسب برای کارآفرینی، زیرساخت‌های اقتصادی و کیفیت کلی اقتصاد است. نهایتا طبقه سوم به توانمندسازی افراد جامعه می‌پردازد و شاخص‌هایی مانند بهداشت، آموزش، شرایط زندگی و پایداری محیط زیست را در بر می‌گیرد.

بررسی روند امتیاز کشور‌ها نشان می‌دهد وضعیت رفاه در ابعاد مختلف در حال تغییر است و برخی کشور‌ها در بهبود یا افت این شاخص‌ها مسیر‌های متفاوتی را طی کرده‌اند. این نگاه جامع کمک می‌کند تا سیاست‌گذاران و پژوهشگران درک دقیق‌تری از وضعیت رفاه در سطح ملی و جهانی به دست آورند.

کارآفرینی در ایران و درجا زدن در پایین‌ترین امتیاز‌ها

در سال ۲۰۲۳ امتیاز شاخص رفاه لگاتوم برای ایران برابر با ۴۷.۷ گزارش شده و ایران در میان ۱۶۷ کشور رتبه ۱۲۶ را کسب کرده و در مقایسه با سایر کشور‌ها در جایگاه نسبتاً پایینی قرار دارد. در شاخص رفاه لگاتوم نقاط قوت ایران عمدتاً مربوط به حوزه‌های آموزش، سلامت و شرایط زندگی است. در سال ۲۰۲۳ ایران در بخش سلامت رتبه ۵۸، در بخش آموزش رتبه ۷۸ و در بخش شرایط زندگی رتبه ۸۱ را کسب کرده که بیانگر عملکرد نسبتاً مناسب در این حوزه‌ها می‌باشد. با این حال، در زمینه محیط زیست وضعیت بسیار نامناسبی دارد و با رتبه ۱۵۸ یکی از پایین‌ترین جایگاه‌ها را به خود اختصاص داده است.

در مقابل، شاخص‌های اقتصادی از جمله فضای سرمایه‌گذاری، شرایط کارآفرینی، کیفیت اقتصادی و دسترسی به بازار از نقاط ضعف اصلی ایران محسوب می‌شوند. به عنوان مثال شرایط کارآفرینی در سال ۲۰۲۳ با امتیاز ۳۲.۵۹ در یکی از پایین‌ترین سطوح خود قرار گرفته است. فضای سرمایه‌گذاری نیز پس از سال ۲۰۱۳ روند نزولی داشته و در سال‌های اخیر وضعیت مناسبی ندارد. در واقع کیفیت اقتصاد، فضای سرمایه‌گذاری و کارآفرینی با چالش‌های قابل توجهی مواجه هستند. در مجموع اگر چه برخی نماگر‌های رفاهی ایران بهبود یافته‌اند، اما کاهش شاخص در سال‌های اخیر و جایگاه پایین در رتبه‌بندی جهانی نشان می‌دهد که چالش‌های ساختاری، به ویژه در حوزه اقتصاد و محیط زیست همچنان به‌طور جدی پابرجا هستند.

چرا کشور‌های اسکاندیناوی در تمام شاخص‌های رفاه می‌درخشند؟

مطالعه تطبیقی شاخص رفاه لگاتوم در کشور‌های مختلف جهان می‌تواند چشم‌انداز‌های ارزشمندی درباره کیفیت حکمرانی، توسعه انسانی و عدالت اجتماعی ارائه دهد. بررسی این شاخص در کشور‌های مختلف نشان می‌دهد که سطح رفاه الزما تابع درآمد ملی یا منابع طبیعی نیست. با بررسی امتیاز میانگین شاخص رفاه می‌توان مشاهده کرد که کشور‌هایی با سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه و نهاد‌های قوی می‌توانند در صدر این رتبه‌بندی قرار بگیرند. در حالی که برخی کشور‌های دارای منابع غنی با ساختار سیاسی ناکارآمد در رتبه‌های پایین‌تری قرار می‌گیرند.

در صدر فهرست شاخص رفاه کشور‌های اروپای شمالی مانند دانمارک با میانگین امتیاز رفاه ۸۴.۵، سوئد ۸۳.۶، نروژ ۸۳.۵، فنلاند ۸۳.۴ و سوئیس ۸۳.۴ قرار دارند. این کشور‌ها همواره در شاخص‌های بین‌المللی مربوط به رفاه، توسعه انسانی، کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی عملکرد بسیار خوبی داشته‌اند. کشور‌های نوردیک (Nordic countries) یعنی کشور‌های نروژ، سوئد، فنلاند، ایسلند و دانمارک طی دهه‌های اخیر به عنوان موفق‌ترین نمونه‌ها در ارتقای سطح رفاه شناخته شده‌اند. این کشور‌ها با ترکیب اقتصاد آزاد و سیاست‌های حمایتی دولت توانسته‌اند مدلی از زندگی متعادل، پایدار و انسانی ارائه دهند. نظام آموزشی رایگان، خدمات سلامت همگانی، مالیات‌های عادلانه و حمایت‌های اجتماعی فراگیر در تمام مراحل زندگی فرد از تولد تا سالمندی از جمله پایه‌های این مدل‌اند. کشور‌های نوردیک نه تنها در شاخص‌هایی مانند رفاه لگاتوم و توسعه انسانی همواره در صدر قرار دارند بلکه در عمل نیز جوامعی با نرخ فقر پایین، نابرابری حداقلی و اعتماد عمومی بالا ساخته‌اند. تجربه آنها نشان می‌دهد که رفاه صرفا حاصل ثروت نیست بلکه نتیجه حکمرانی خوب، برابری فرصت‌ها و سرمایه‌گذاری بلندمدت روی مردم است.

از سوی دیگر، ژاپن با امتیاز ۷۸.۲ و آمریکا با ۷۷.۴ نیز با وجود تفاوت در نظام‌های اقتصادی و اجتماعی در رده‌های بالا قرار دارند. هر دو کشور با داشتن زیرساخت‌های پیشرفته، نوآوری و اقتصاد قوی توانسته‌اند رفاه بالایی برای شهروندان خود فراهم کنند. کشور‌هایی مانند چین با امتیاز ۶۲.۱، کویت ۶۰.۹، عمان ۵۹.۸ و روسیه ۵۸.۵ در رتبه‌های بعدی جدول قرار دارند. این کشور‌ها اگرچه به سطح رفاه کشور‌های پیشرفته نرسیده‌اند، اما در زمینه‌هایی مثل رشد اقتصادی، دسترسی به خدمات بهداشتی و آموزش پیشرفت‌هایی داشته‌اند.

ایران با امتیاز ۴۷.۷ در بخش پایین‌تر فهرست قرار دارد که نشان‌دهنده چالش‌های گسترده در حوزه‌های کیفیت کشورداری، آزادی‌های فردی، محیط کسب و کار و کیفیت زندگی است. با این حال نسبت به برخی کشور‌های منطقه مانند پاکستان، عراق و افغانستان وضعیت بهتری دارد، اما از بسیاری از کشور‌های هم‌رده‌ی اقتصادی و منطقه‌ای عقب مانده است. در پایین‌ترین بخش جدول کشور‌هایی نظیر سودان جنوبی با امتیاز ۳۰.۴، افغانستان با امتیاز ۳۴.۱، ونزوئلا ۴۳.۶ و نیجریه ۴۴ قرار دارند. این کشور‌ها اغلب با چالش‌های متعدد از جمله جنگ، بی‌ثباتی سیاسی، فقر گسترده، فساد و دسترسی محدود به خدمات عمومی مواجه هستند. همان طور که مشخص است در رتبه‌بندی شاخص رفاه موسسه لگاتوم کشور‌های دارای نظام‌های دموکراتیک باثبات، اقتصاد آزاد، زیرساخت‌های قوی آموزشی و بهداشتی و شفافیت حکمرانی به طور واضح در رتبه‌های بالا قرار دارند. در مقابل کشور‌هایی با بحران‌های داخلی و حکمرانی ضعیف امتیاز پایینی کسب کرده‌اند.

ترکیه در سراشیبی، ایران در رکود/ روایت آماری از ۱۳ سال رفاه در دو کشور

در بازه زمانی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ شاخص رفاه لگاتوم در دو کشور ایران و ترکیه دچار نوساناتی شده است که بررسی این تغییرات می‌تواند نمایی کلی از وضعیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این کشور‌ها در طول این سال‌ها ارائه دهد. در مورد ترکیه امتیاز شاخص رفاه در سال ۲۰۱۰ برابر با ۵۵.۷ بوده و این مقدار تا سال ۲۰۱۶ با روندی صعودی به ۵۹.۴ افزایش یافته است. این دوره را می‌توان دوره‌ای از رشد و بهبود نسبی در شرایط رفاهی ترکیه دانست. ترکیه در ابتدای این دوره در حال تجربه‌ی دوران طلایی رشد اقتصادی بود. دولت حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان با اصلاحات زیرساختی، جذب سرمایه خارجی و توسعه‌ی گردشگری توانست نرخ رشد اقتصادی چشم‌گیری را به ثبت برساند. همین مسئله باعث شد شاخص رفاه ترکیه از ۵۵.۷ در سال ۲۰۱۰ به ۵۹.۴ در سال ۲۰۱۶ برسد. رشدی که نشان‌دهنده‌ی بهبود در کیفیت زندگی، آموزش، خدمات سلامت و آزادی‌های اقتصادی بود.

اما پس از آن سال روندی نزولی آغاز می‌شود و تا سال ۲۰۱۹ این شاخص به ۵۵.۴ کاهش پیدا می‌کند. در واقع از سال ۲۰۱۶ به بعد که هم زمان با کودتای نافرجام و تمرکز قدرت در دست اردوغان بود روند نزولی این شاخص آغاز شد. اقتصاد ترکیه وارد مرحله‌ای از بی‌ثباتی شد که شامل بحران ارزی، سقوط لیر، تورم فزاینده و کاهش سرمایه‌گذاری خارجی بودند. تا سال ۲۰۲۳ شاخص رفاه ترکیه به ۵۵.۵ بازگشت. یعنی دقیقا به همان نقطه‌ای که در ابتدای دوره قرار داشت. این کاهش امتیاز شاخص رفاه نشان‌دهنده‌ی از بین رفتن بخشی از دستاورد‌های دهه‌ی نخست اردوغان است.

در سوی دیگر، ایران با امتیاز شاخص رفاه به میزان ۴۶ در سال ۲۰۱۰ وضعیت رفاهی پایین‌تری نسبت به ترکیه داشته و تا سال ۲۰۱۶ این مقدار به ۴۷.۲ افزایش یافته است. ایران در آغاز دهه ۲۰۱۰ درگیر تحریم‌های گسترده بین‌المللی، تورم بالا و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی بود. طی این سال‌ها با تشدید تحریم‌ها، سقوط ارزش ریال وکاهش صادرات نفت به نوعی اقتصاد ایران دچار رکود شد. شاخص رفاه ایران در این دوره تقریباً ثابت ماند و در محدوده‌ی ۴۶ تا ۴۸ در نوسان بود. نقطه‌ی عطف برای ایران توافق برجام در سال ۲۰۱۵ بود که امیدی برای گشایش اقتصادی ایجاد کرد و نشانه‌هایی از بهبود در شاخص رفاه دیده شد. با این حال عمر این بهبود کوتاه بود. خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ همراه با بازگشت تحریم‌ها و تشدید فشار اقتصادی دوباره شرایط اقتصادی را متزلزل کرد. از آن زمان تا ۲۰۲۳ شاخص رفاه ایران با نوساناتی جزئی بین ۴۷.۷ تا ۴۸.۹ همراه بوده و در نهایت در سال ۲۰۲۳ به ۴۷.۷ رسیده است. هرچند ایران در این دوره نسبت به ترکیه نوسانات کمتری را تجربه کرده و ثبات نسبی داشته، اما نتوانسته به بهبود قابل توجهی در امتیاز رفاه دست یابد و همچنان در سطح پایین‌تری قرار دارد.

مقایسه نهایی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۶ فاصله بین امتیاز رفاه ایران و ترکیه بیش از ۱۲ واحد بوده است، اما این اختلاف در سال ۲۰۲۳ به کمتر از ۸ واحد کاهش یافته است. این کاهش شکاف نه به دلیل پیشرفت ایران بلکه بیشتر به علت افت چشمگیر شاخص رفاه در ترکیه رخ داده است. داده‌ها حاکی از آن است که ترکیه پس از یک دوره رشد با افت در سطح رفاه مواجه شده و ایران نیز در سطحی پایین‌تر از رفاه به صورت ایستا باقی مانده است. هر دو کشور برای بهبود وضعیت رفاه نیازمند اصلاحات ساختاری در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، آموزشی، بهداشتی و آزادی‌های فردی هستند تا بتوانند روندی پایدار و رو به رشد را تجربه کنند.