به گزارش نبض بازار، گذرگاه زنگزور، بخشی از توافق سه‌جانبه آتش‌بس باکو- ایروان- مسکو پس از جنگ دوم قره‌باغ در ۲۰۲۰ است. این دالان جمهوری آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند. در ظاهر، این پروژه مسیر ترانزیتی ست؛ اما در واقع، حامل پیامد‌های ژئوپلیتیک، اقتصادی و امنیتی برای ایران است. از حذف مرز ایران و ارمنستان گرفته تا تغییر مسیر‌های ترانزیتی منطقه، زنگزور به نقطه‌ای راهبردی در معادلات قفقاز جنوبی تبدیل شده.

حذف مرز ایران – ارمنستان؛ تهدیدی برای دسترسی به اروپا

با اجرای کامل گذرگاه زنگزور، مرز زمینی ایران با ارمنستان بالقوه قطع می‌شود؛ دسترسی ایران به گرجستان، دریای سیاه و اروپا را محدود می‌کند. در حال حاضر، مسیر ایران–ارمنستان–گرجستان از معدود راه‌های زمینی ایران به اروپا است. حذف این مسیر، ایران را در محور آسیای مرکزی و خلیج فارس محصور می‌کند و آن را از هلال‌های ارتباطی مدیترانه خارج می‌سازد.

تجربه مشابه در آسیای مرکزی نشان می‌دهد کشورهایی، چون ترکمنستان و تاجیکستان، با محدود شدن مسیر‌های ترانزیتی، دچار کاهش شدید در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و رشد صادرات شده‌اند. ایران البته با حاکمیت کنونی نیز با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌های زیرساختی، در صورت حذف مسیر ارمنستان، با چالش‌های مشابهی مواجه خواهد شد مگر در آتی، دچار استحاله‌های ژرف شود و به پیوستار آذربایجان-ترکیه بپیوندد.

تأثیر بر ترانزیت منطقه‌ای؛ کاهش سهم ایران در تجارت اوراسیا

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، احداث گذرگاه زنگزور سهم ایران از ترانزیت منطقه‌ای را تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهد. این مسیر، آذربایجان را به چهارراه ترانزیتی شمال–جنوب و شرق–غرب تبدیل می‌کند و نقش ایران را در کریدور‌های اوراسیایی کمرنگ می‌سازد.

در تجربه مشابه، با احداث راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص، گرجستان به مسیر اصلی اتصال قفقاز به اروپا تبدیل شد و ایران از چرخه ترانزیت منطقه‌ای کنار گذاشته شد. اکنون، با زنگزور، ترکیه و آذربایجان مسیر جایگزینی برای اتصال چین به اروپا ایجاد می‌کنند؛ مسیری که ایران را دور زده و مزیت ژئوپلیتیک آن را تضعیف می‌کند.

بازار انرژی؛ تهدیدی محدود، اما قابل توجه

در حوزه انرژی، تأثیر زنگزور بر صادرات نفت ایران ناچیز است، زیرا عمده صادرات نفت ایران از جنوب کشور انجام می‌شود. اما در حوزه گاز، شرایط متفاوت است. ایران با خط لوله به ترکیه، عراق، آذربایجان و ارمنستان متصل است و قرارداد‌های سوآپ گازی با ترکمنستان و آذربایجان دارد.

با اجرای زنگزور، آذربایجان مسیر‌های جدیدی برای صادرات گاز به اروپا ایجاد کرده و وابستگی خود به ایران را کاهش می‌دهد. این امر، در بلندمدت بازار گاز ایران در ترکیه را تهدید کند، به‌ویژه با توجه به پایان قرارداد فعلی در ۲۰۲۶ و عدم تمدید آن تا کنون.

پیامد‌های ژئوپلیتیک؛ خفگی راهبردی و افزایش نفوذ ناتو

زنگزور، تنها یک مسیر ترانزیتی نیست؛ بخشی از پروژه‌ای بزرگ‌تر برای تغییر توازن قدرت در قفقاز جنوبی ست. با حذف مرز ایران و ارمنستان، نفوذ ترکیه، اسرائیل و ناتو در منطقه افزایش می‌یابد. طبق گزارش تابناک، پایگاه‌های هوایی در نخجوان به مثلث راهبردی ترکیه–نخجوان–آذربایجان تبدیل شده و امکان عملیات نظامی علیه ایران را فراهم می‌کنند.

در تجربه مشابه، گرجستان با پیوستن به ناتو و قطع ارتباط زمینی با روسیه، به نقطه تنش‌زای منطقه تبدیل شد. اکنون، زنگزور همین نقش را برای ایران داشته و آن را در معرض تهدیدات امنیتی جدید قرار می‌دهد.