گروه بین الملل: بازار جهانی دخانیات در یک دهه اخیر، همزمان شاهد دو روند متضاد بوده است: از یک سو کاهش معنادار مصرف سیگار و افزایش سیاست‌های کنترل دخانیات؛ و از سوی دیگر، رشد سودآوری و قدرت مالی شرکت‌های فعال در این صنعت. تناقضی که ذهن بسیاری از تحلیلگران اقتصادی را به خود مشغول کرده است. چگونه ممکن است صنعتی که مشتریانش سال‌به‌سال کمتر می‌شوند، همچنان در صدر جدول بازدهی سرمایه‌گذاری بازارهای مالی قرار داشته باشد؟ پاسخ به این پرسش، تنها در معادلات عرضه و تقاضا خلاصه نمی‌شود؛ اینجا پای رفتارشناسی مصرف‌کننده، بازی هوشمند شرکت‌ها با «کشش قیمتی» و البته ظهور محصولات جدید بر پایه نیکوتین نیز در میان است.
سودآوری عجیب در سایه کاهش مصرف دخانیات، پدیده ای عجیب
گزارش اکونومیست نشان می‌دهد که اگر سرمایه‌گذاری خود را در ابتدای ژانویه ۲۰۲۴ به‌جای شاخص نزدک، روی سهام شرکت‌های دخانیات آمریکایی انجام می‌دادید، سود بیشتری نصیبتان می‌شد. شاخص فناوری ۵۴ درصد رشد کرده اما سهام سیگارسازان ۶۵ درصد. این بازده چشمگیر در شرایطی به دست آمده که طی دهه گذشته تعداد بزرگسالان سیگاری در آمریکا حدود ۲۰ میلیون نفر کمتر شده و فروش سیگار بیش از یک‌سوم کاهش یافته است. اما راز بقای سود این صنعت چیست؟ واقعیت این است که شرکت‌ها با شناخت عمیق از رفتار مصرف‌کننده و کشش قیمتی، توانسته‌اند کاهش حجم فروش را با رشد مکرر قیمت جبران کنند. امروزه تنها سرسخت‌ترین و وفادارترین سیگاری‌ها در بازار باقی مانده‌اند؛ مشتریانی که به قیمت حساسیت کمتری دارند. این گروه حتی با افزایش قیمت نیز همچنان مصرف خود را ادامه می‌دهند و همین، به تولیدکنندگان اجازه داده تا حاشیه سود عملیاتی را از هر نخ سیگار از ۵۰ به ۶۰ درصد افزایش دهند و سود عملیاتی صنعت را در آمریکا به ۲۲ میلیارد دلار برسانند.
راز سودآوری سیگار در اقتصاد خرد نفهته است؛ مشتری کم‌کشش، گرانی پایدار
اقتصاد کشش قیمتی؛ چگونه افت فروش جبران می‌شود؟
در گذشته، جمعیت متنوعی از مصرف‌کنندگان سیگار وجود داشت که بسیاری‌شان به قیمت حساس بودند و با هر افزایش قیمتی، مصرف را کم یا ترک می‌کردند. اما اکنون بازار در قبضه معدود سیگاری‌های سرسخت و مشتریان با کشش پایین قرار گرفته است. همین مساله باعث شده تا هر افزایش قیمتی، افت فروش را نه‌تنها جبران، بلکه سودآوری را تقویت کند. داده‌ها نشان می‌دهد در حالی که تورم عمومی در سال ۲۰۲۳ حدود ۳ درصد بوده، قیمت یک پاکت سیگار مارلبرو بیش از ۷ درصد رشد داشته است. این روند را حتی شرکت‌های بزرگی مانند امپریال برندز و فیلیپ موریس نیز تایید می‌کنند: مدل کسب‌وکار آنها اکنون بر تاب‌آوری بازار کم‌کشش استوار است. البته این استراتژی حدی دارد؛ چرا که حتی وفادارترین مشتریان یا در نهایت ترک می‌کنند، یا جان می‌بازند، یا به بازار غیررسمی پناه می‌برند.
دگرگونی بازار نیکوتین؛ از سیگار تا ویپ و پودر
هرچند بازار سیگار در حال افول است، اما صنعت نیکوتین به حیات خود ادامه می‌دهد—و حتی با شتاب بیشتر گسترش می‌یابد. محبوبیت ویپ‌ها و پودرهای خوراکی نیکوتین به‌ویژه میان جوانان، صنعت را از انحصار سیگار خارج کرده و چشم‌انداز تازه‌ای برای آینده گشوده است. پیش‌بینی می‌شود بازار جهانی ویپ تا سال ۲۰۲۸ به بیش از ۴۷ میلیارد دلار برسد؛ یعنی بیش از دو برابر وضعیت سال ۲۰۲۲. مصرف نیکوتین بدون دخانیات، گرچه هنوز بحث‌برانگیز است، اما جامعه علمی نسبت به آثار کمتر زیان‌آور آن در مقایسه با سیگار اتفاق‌نظر بیشتری دارد. سؤال مهم این است که آیا با زوال سیگار، نیکوتین همچنان جای خود را در سبد مصرفی و حتی درمانی باز خواهد کرد؟
ویپ و ابزار دخانیات جدید؛ بازتعریف بازار اعتیاد و درمانی در دنیای امروز
نیکوتین؛ محرک ذهن یا مخدر خطرناک؟
برخلاف تصور رایج، خود نیکوتین منشأ مستقیم بسیاری از بیماری‌های مرگبار دخانیات نیست؛ بلکه محصولات احتراقی و ترکیبات شیمیایی سیگار عامل اصلی سرطان، آمفیزم و بیماری‌های قلبی‌اند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند نیکوتین به‌عنوان یک محرک عصبی، حتی می‌تواند بر بهبود حافظه، یادگیری و تمرکز تاثیر بگذارد. پژوهش‌های گسترده‌ای در سال‌های اخیر، اثرات شناختی نیکوتین را روی حافظه کوتاه‌مدت و بلندمدت، به‌ویژه در بیماران آلزایمر و پارکینسون بررسی کرده‌اند و برخی از آنها بهبودهایی در عملکرد ذهنی گزارش داده‌اند. اما این سویه مثبت نباید ما را از آثار زیان‌بار و اعتیادآور آن غافل کند؛ به‌ویژه در سنین رشد و نوجوانی، مصرف نیکوتین می‌تواند به بازآرایی زیان‌بار مغز، تکانش‌گری، اضطراب و افسردگی منجر شود. لذا، اگرچه نیکوتین در برخی موارد می‌تواند کاربرد درمانی پیدا کند، اما ماهیت اعتیادآور و آثار اجتماعی-سلامتی آن باید همواره در کانون سیاستگذاری و بهداشت عمومی قرار گیرد.
بازار دخانیات به کدام سو خواهد رفت؟
صنعت سیگار، برخلاف روند جهانی افول مصرف، هنوز با هوشمندی در سیاستگذاری قیمتی و اتکا بر بازار مشتریان وفادار، سودآوری خود را حفظ کرده است. اما آینده این صنعت سنتی در گرو دو روند همزمان است: ظهور محصولات نیکوتینی با آسیب کمتر و کاهش تدریجی جمعیت مصرف‌کننده سنتی. سود بالای امروز ممکن است فریبنده باشد، اما واقعیت این است که صنعت دخانیات نیز دیر یا زود باید با چالش ریشه‌ای افول تقاضا و فشارهای اجتماعی-سلامتی روبه‌رو شود. آیا نیکوتین می‌تواند با تغییر کاربری، از رده‌بندی مخدر صرف خارج شود و به حوزه درمان و بهبود شناخت ذهنی وارد شود؟ یا همچنان بزرگ‌ترین تهدید سلامتی عمومی خواهد ماند؟ آینده صنعت، به ترکیبی از نوآوری محصول، تغییر نگرش عمومی و سیاستگذاری هوشمند بستگی دارد.
