مطابق قانون بودجه ۱۴۰۴، دولت مکلف است یارانه سه دهک بالای درآمدی (حدود ۱۸ میلیون نفر) را تا پایان سال حذف کند. در همین راستا، یارانه سه میلیون نفر در مردادماه قطع شد و انتظار می‌رود این روند در ماه‌های آینده ادامه یابد. اما این اقدام از همان ابتدا با ابهامات و انتقادات گسترده‌ای مواجه شده است. شاخص مورد استفاده برای حذف یارانه‌ها، درآمد ماهانه خانوار پس از کسر هزینه اجاره (بیش از ۱۰ میلیون تومان) بوده که حتی صدای اعتراض کارگران و مزدبگیران را نیز درآورده است.

یارانه‌ها؛ سیستمی با اشکالات ساختاری

حمید حاج اسماعیلی، کارشناس اقتصادی، معتقد است که نظام یارانه‌ای ایران از ابتدا با مشکلات ساختاری همراه بوده است. او می‌گوید: «یارانه‌ها به یک کلاف سردرگم برای نظام مالی کشور تبدیل شده‌اند. فقدان زیرساخت‌های آماری دقیق، نبود سیاست‌گذاری منسجم و نفوذ برخی گروه‌ها و نهادهای قدرتمند، مانع از اجرای عادلانه این طرح شده است.»

وی می‌افزاید: «دولت‌ها در سال‌های اخیر بارها تلاش کردند افراد متمکن را از چرخه یارانه حذف کنند، اما این اقدامات به دلیل ضعف داده‌ها و شاخص‌های نادقیق دهک‌بندی، با شکست مواجه شده‌اند.»

اهداف محقق‌نشده هدفمندی یارانه‌ها

حاج اسماعیلی توضیح می‌دهد: «هدفمندی یارانه‌ها با دو هدف اصلی آغاز شد: واقعی‌سازی قیمت انرژی و هدایت یارانه‌ها به گروه‌های نیازمند. اما هیچ‌یک از این اهداف محقق نشده است. تورم بالا، ناترازی در بخش انرژی و توزیع ناعادلانه یارانه‌ها، فشار سنگینی بر طبقات متوسط و پایین وارد کرده است.»

او تأکید می‌کند: «در برخی موارد، نهادهای خاص یارانه‌ها را دریافت کرده و خود اقدام به توزیع آن می‌کنند، که این موضوع عدالت در توزیع را بیش از پیش مخدوش کرده است.»

کالابرگ الکترونیک؛ راهکاری ناپایدار

دولت برای جبران ناکارآمدی یارانه‌های نقدی، طرح کالابرگ الکترونیک را معرفی کرده است. اما حاج اسماعیلی معتقد است که این طرح نیز به دلیل بی‌ثباتی منابع مالی، ناکارآمد بوده است. او می‌گوید: «حذف یارانه سه دهک، ماهانه تنها پنج هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی ایجاد می‌کند که برای تأمین هزینه‌های کالابرگ کافی نیست. بدون منابع مالی پایدار و تنوع کالاها، این طرح نیز نمی‌تواند جایگزین مؤثری برای یارانه‌های نقدی باشد.»

نیمی از جمعیت ایران زیر خط فقر

حاج اسماعیلی هشدار می‌دهد: «حدود نیمی از جمعیت ایران زیر خط فقر قرار دارند و به حمایت‌های یارانه‌ای نیاز مبرم دارند. اما ناکارآمدی سیستم کنونی باعث شده بسیاری از خانوارهای نیازمند از چرخه یارانه حذف شوند، در حالی که افراد متمکن همچنان یارانه دریافت می‌کنند.»

وی می‌افزاید: «تا زمانی که ثبات اقتصادی برقرار نشود و زیرساخت‌های آماری بهبود نیابد، اصلاح نظام یارانه‌ای به سختی امکان‌پذیر خواهد بود.»

راه برون‌رفت از بحران یارانه‌ها

این کارشناس اقتصادی پیشنهاد می‌دهد: «تبدیل یارانه‌های نقدی به کالابرگ می‌تواند مؤثر باشد، به شرطی که تنوع کالاها افزایش یابد، دسترسی به آنها آسان شود و منابع مالی پایداری در بودجه برای آن در نظر گرفته شود. اما ریشه مشکل در ساختار معیوب سیاست یارانه‌ای است که بدون اصلاحات کلان اقتصادی، تغییری در وضعیت ایجاد نخواهد شد.»