خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ ایران به‌دلیل موقعیت خشک و نیمه‌خشک اقلیمی‌اش، طی دهه‌ها با بحران منابع آب روبه‌رو بوده است. فشار فزاینده بر سفره‌های زیرزمینی، کاهش بارش و افت کیفیت خاک، کشاورزان را در جستجوی مسیرهایی پایدار قرار داده‌اند. در این شرایط، تشویق به کشت دیم در اراضی کم‌بازده اهمیت راهبردی می‌یابد. کشت دیم، بر پایه بارش‌های طبیعی، نیاز به آبیاری مصنوعی ندارد و با استفاده حداقلی از منابع آبی، می‌تواند اراضی پر پتانسیل اما کم مصرف را به مزیت تبدیل کند. این روش همانند بازگشتی هوشمندانه به کشاورزی‌های سنتی است که اکنون با ابزار علمی و مدیریتی تقویت شده است. موتور اصلی این رویکرد «کاهش فشار بر منابع آب و تسهیل کشاورزی در شرایط کم‌آب» است؛ امیدی برای معیشت پایدار روستایی، کاهش مهاجرت، و حفظ خاک. ادبیات نشان می‌دهد کشت دیم، اگر با مدیریت صحیح همراه شود، طیفی از مزایا ــ از بهبود بهره‌وری تا امنیت غذایی ــ را به ارمغان می‌آورد. در ادامه، کلیت این الگو، اجزای آن، تجارب جهانی، چالش‌ها و در نهایت توصیه‌ها بررسی می‌شود.

در همین زمینه بیشتر بخوانید

«نجات آب» _ ۵ | جمع‌آوری آب باران در مزارع با «میکرودام‌های خاکی»

«نجات آب» ـ ۶ | کاهش ۳۰درصدی مصرف آب با توسعه سیستم‌های آبیاری خودکار با هوش مصنوعی

معرفی و اصول کلی فناوری

کشت دیم به معنای کشت محصولات کشاورزی بدون آبیاری مصنوعی و تکیه صرف بر نزولات جوی است. این روش بر سه اصل بنا می‌شود ۱٫ انتخاب ارقام مقاوم به خشکی مانند میلِت، سورگوم یا عدس؛ ۲٫ تکنیک‌های خاک‌ورزی حفاظتی مانند بدون شخم، مالچ و حفظ بقایای گیاهی برای نگهداری رطوبت؛ ۳٫ مدیریت خاک شامل ارتقای بافت، نفوذپذیری و ماده آلی. در کشورهای مختلف، چنین رویکردها با روش‌هایی مانند تغییر ساختار خاک و تناوب زراعی ترکیب شده‌اند تا بیشترین بهره‌وری از بارش محدود استخراج شود.

ضرورت‌ها، ظرفیت‌ها و رفع مشکلات

بحران آب و کاهش عملکرد زمین‌ها، ضرورت انتقال به کشاورزی کم‌مصرف را روشن ساخته است. کشت دیم با حرکت به سمت اراضی کم‌بازده، فشار بر منابع نامتناهی زیرزمینی را کاهش می‌دهد. همچنین، این روش به حفظ پوشش گیاهی، افزایش ماده آلی خاک، استحکام ساختار خاک و کاهش فرسایش کمک می‌کند. کشورهای مختلف گزارش کرده‌اند نسبت افزایش بهره‌وری بازده آب (WUE) در روش‌های دیم می‌تواند تا ۴۰درصد باشد. بنابراین، مشکل بارآوری پایین دیم و وابستگی به منابع آب حل می‌شود و امکان بهره‌برداری پایدار فراهم می‌گردد.

اجزای اصلی سیستم

سیستم کشت دیم شامل اجزای زیر است: (۱) ارقام مقاوم خشکی و زودبازده؛ (۲) تکنیک‌های خاک‌ورزی حفاظتی مانند بدون شخم؛ (۳) مالچ یا پوشش‌های خاک برای کاهش تبخیر؛ (۴) تناوب کشت و کشت‌های پوششی؛ (۵) اصلاح خاک با افزودنی‌هایی مانند بایوچار یا نیترات طبیعی؛ و (۶) پایش رطوبت خاک و مدیریت زمان کاشت. این اجزا ضمن ساده بودن، امکان بهینه‌سازی منابع و افزایش بازده را فراهم می‌کنند.

فرآیند کلی انجام

مرحله نخست شناسایی اراضی دیم‌پذیر و انتخاب ارقام مناسب است. سپس شخم محدود یا بدون شخم انتخاب می‌شود و بقایای محصول قبلی بصورت مالچ باقی می‌ماند. بذور مقاوم در زمان مناسب کاشته می‌شوند و در پس بارندگی، عملیات کاشت و فعالیت‌های مراقبتی ادامه می‌یابند. مدیریت خاک شامل حفظ پوشش، تثبیت ماده آلی و تناوب مناسب است. پایش دوره‌ای عملکرد و تنظیمات اجرایی از جمله توصیه‌های کاربردی است.

انواع کاربردها

این روش در کاربردهای متنوعی قابل استفاده است: (الف) مزارع دیم دیم‌پذیر برای غلات؛ (ب) اراضی شیب‌دار با خطر فرسایش؛ (ج) مناطق با بارش محدود و نامنظم؛ (د) تولید محصولات با بازار جهانی مانند ارزن و کنجد؛ (هـ) کشاورزی کاهنده آب در افق‌های طولانی؛ و (و) ترکیب با فناوری‌های آبخیزداری برای پایداری بیشتر.

مزایا و چالش‌ها

برخلاف آبیاری سنتی با هزینه زیاد، کشت دیم طراحی‌شده برای بهره‌وری بارش، حفظ رطوبت خاک، و جلوگیری از فرسایش است. این روش: نیاز آبی را کاهش می‌دهد، وابستگی کشاورزان را به چاه و آب‌های زیرزمینی کم می‌کند، هزینه نهاده‌ها را پایین می‌آورد و پایداری زیست‌محیطی را ارتقاء می‌بخشد.

مشکلاتی نیز وجود دارد: پایداری محصول در سال‌های خشک، نیاز به آموزش کشاورزان، تغییر نگرش و سیاست‌های حمایتی، پذیرش اقتصادی پایین در برخی محصولات و عدم دسترسی به بذور مقاوم. این موارد نیاز به برنامه‌های آموزشی، تحقیقاتی و حمایتی دارد.

استانداردها و دستورالعمل بین‌المللی

سازمان‌هایی مانند FAO، USDA و برخی دولت‌ها راهنماهایی در زمینه کشاورزی حفاظتی دارند که شامل استفاده از بدون شخم، تناوب، مالچ و انتخاب ارقام مقاوم است. همچنین پیشرفت‌ها در اصلاح بذر، استفاده از مدل‌های پیش‌بینی بارش، ترکیب با روش‌های آبی و بهبود شرایط خاک با بایوچار باعث شده بازده کشت دیم افزایش یابد.

در ایران پیشنهاد می‌شود با پایلوت در مناطق نیمه‌خشک، آموزش و توسعه بذرهای بومی، سیاست‌های حمایتی مالی و تحقیقاتی، زمینه گسترش کشت دیم فراهم شود. ترکیب با تکنیک‌های مدیریت خاک و سیاست‌های تشویقی کلید موفقیت است.

نمونه‌های کاربردی

استرالیا: با استفاده گسترده از  بدون شخم و اصلاح ساختار خاک، عملکرد گندم دیم خود را تا دو برابر افزایش داده است. 

آمریکا: استفاده از کشاورزی حفاظتی (بدون شخم، مالچ و تناوب) در بیشتر زمین‌های دیم منجر به افزایش ۲۰ الی ۱۲۰ درصدی عملکرد و ۱۰ الی ۴۰ درصد بهبود WUE شده است.

هند: کشت پوششی، کشت مختلط با بذرهای مقاوم همچون ارزن و ماش در راجستان یا ماهاراشترا، موجب عملکرد پایدار شده است.

جمع‌بندی

تشویق به کشت دیم در اراضی کم‌بازده، رویکردی علمی، اقتصادی، و محیط‌پایدار است که با کاهش نیاز آبی، حفظ خاک و بهبود امنیت غذایی، قابلیت تبدیل شدن به ستون کشاورزی آینده ایران را دارد. ترکیب گونه‌های مقاوم، تکنیک‌های خاک‌ورزی، مدیریت دقیق و حمایت سیاستی، مسیر تحقق این الگوست.

———————–

منابع:

• https://www.researchgate.net/publication/289508182_Increasing_crop_productivity_and_water_use_efficiency_in_rainfed_agriculture
• https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/rainfed-agriculture
• https://agriculture.institute/rain-fed-farming/selecting-crop-varieties-water-efficiency-rainfed-regions
• https://www.reuters.com/investigations/less-rain-more-wheat-how-australian-farmers-defied-climate-doom-2025-07-29

انتهای پیام/